گزیده ای بر تاریخ تحولات بیمه

گزیده ای بر تاریخ تحولات بیمه

اولین نوع بیمه که در قرون اخیر مورد عمل قرار گرفته است بیمه باربری دریایی است. این نوع بیمه گری در گذشته در عین حال که یک نوع تجارت محسوب می شد از نوع پرستی نیز سرچشمه می گرفت زیرا همکاری عده ای از افراد یک جامعه برای مقابله با خطرات دریا، اساس و پایه این بیمه را تشکیل می داده است.
چنانچه از نقطه نظر تاریخی بخواهیم قضاوت کنیم شاید بتوان گفت که چینی ها اولین ملتی بودند که در باربری دریایی اصل تقسیم خطر را در سه هزار سال قبل از میلاد مسیح رعایت کرده اند. در آن دوره تجار چینی وقتی کالایی را از طریق رودخانه حمل و نقل می نمودند آن را به وسیله چندین کشتی مختلف حمل می کردند تا چنانچه یکی از کشتی ها غرق شود کالای موجود در سایر کشتی ها به سلامت به مقصد برسد. در زمان سلطنت هامورابی در دو هزار سال قبل از میلاد مسیح نیز قوانینی برای حمایت کاروان ها وضع شده بود. بدین معنی که مال التجاره بازرگانان که به «کلده» حمل می شد چنانچه در اثر غارت و دزدی و سایر حوادث دچار خسارت می گردید، خسارت وارده به طور جمعی و به وسیله اهالی شهر بابل جبران می شد.
در همین دوره در هندوستان وقتی یک نفر به مسافرت طولانی به سرزمین های دوردست می رفت و پول قرض می کرد مجبور بود بهره ای معادل ده درصد در ماه بپردازد و اگر قسمتی از این مسافرت در دریا انجام می شد نرخ بهره به بیست درصد در ماه تغییر می کرد، و چون در آن موقع نرخ بهره معمولی پنج درصد در ماه بوده لذا مبالغ اضافی را باید حق بیمه خطرات فرض کنیم.
در مصرقدیم به موجب اطلاعاتی که از اهرام بدست آمده است ثابت شده که صندوق های تعاون برای پرداخت هزینه های کفن و دفن وجود داشته است.
در مدیترانه شرقی فکر مقابله با خطرات دریا از چند قرن قبل از میلاد مسیح بوجود آمده است. کما اینکه در بین سال های ۹۱۶ الی۷۰۰ قبل از میلاد اهالی شهر «لوان» واقع در جزیره روس قانونی تصویب کرده بودند که به موجب آن زیان همگانی «جنرال اوریج» یک رسم بازرگانی دریایی شناخته شده بود. در قانون مزبور برخی از اصول بیمه امروزی از قبیل سرشکن کردن خسارات وارده به یک نفر بین عده ای از افراد دیده می شود. بدین معنی که اگر کالایی برای نجات کالاها و کشتی به دریا ریخته می شد (جتی سن) کسانی که کالایشان نجات پیدا کرده بود بایستی خسارات کالاهایی را ک به دریا ریخته شده جبران نمایند.
مقررات جنرال اوریج رودیانها در قوانین «ژوستی نین» منعکس شده و همچنین امپراطور «سزار بیزانتین» نیز آن را قبول نموده بود.(شیبانی،۲،۱۳۵۲)

بیمه در قرون وسطی و بعد از ان
در قرون پنجم و ششم قبل از میلاد مسیح ، مرکز تجارت اروپا مدیترانه شرقی بود. تجار یونانی و سامی که تجارت خود را بین جزایر دریایی اژه و قاره های اروپا و آسیا و آفریقا ادامه می دادند نوع خاصی از بیمه های باربری را مرسوم نموده بودند. بدین نحو که عده ای از سرمایه داران یونانی به صاحبان کشتی ها و مال التجاره ها با نرخی به مراتب زیادتر از متعارف وام می دادند، باین شرط که اگر کشتی مسافرت رفته سلامت به مقصد می رسید، وام با بهره مربوطه مسترد می گردید، ولی اگر کشتی غرق می شد وام دهنده حق استرداد وام پرداختی را نداشت. نرخ بهره اینگونه وام های دریایی ۵/۲۲ درصد بود و چنانچه مسافرت در ماه هائی از سال انجام می شد که به علت طوفان مسافرت در دریا پر مخاطره بود نرخ بهره به ۳۰ درصد افزایش می یافت (به موجب قانون همورابی نرخ بهره در ۲۵۰۰ سال قبل از میلاد مسیح بیست درصد تعیین شده بود).وام گیرنده می بایستی اصل و بهره وام را حداکثر تا بیست روز پس از سلامت رسیدن کشتی به مقصد بپرازد. محموله های کشتی تا استرداد وام در گرو وام دهندگان بود و چنانچه وام پرداخت نمی شد وام دهندگان می توانستند کالا را فروخته و پول خود را از فروش آن وصول نمایند. حتی اگر حاصل فروش برای پرداخت مطالبات آنها کافی نبود می توانستند بقیه طلب خود را نیز از وام گیرندگان مطالبه کنند.
جبران خسارت ناشی از، از بین رفتن قسمتی از محموله در دریا و یا غرق قسمتی از کالاها جهت نجات کشتی نیز بعهده وام دهنده بود و به نسبت خسارات وارده از مبلغ وام کسر می شد.
تفصیل یکی از این وام ها توسط «مونشنز» متولد ۳۸۴ ق. میلاد مسیح در دفاع در مقابل لاکریتوس در دادگاه آتن اظهار شد.(شیبانی،۳،۱۳۵۲)

تاریخچه بیمه در ایران

در قرون ۱۸ و ۱۹ میلادی که بیمه باربری، آتش سوزی و عمر در اروپا و آمریکا و حتی هندوستان توسعه پیدا می کند در ایران اثری از بیمه گری مشاهده نمی شود. تنها موردی که دورۀ قاجاریه به بیمه اشاره شده، در کتاب روزنامه خاطرات صنیع الدوله است.

مرحوم محمد حسین خان اعتماد السلطنه (صنیع الدوله) مترجم حضوری و رئیس دارالترجمه و وزیر انطباعات عهد ناصری، در روزنامه خاطرات خود ضمن شرح وقایع روز دوشنبه دوم جمادی الاول ۱۳۰۸ قمری چنین نوشته است:
«عصر، بازدید وزیر مختار روس رفتم. مخبرالدوله آنجا بود. شنیدم که دولت ایران به کمپانی روس امتیاز اطمینان مال و جان داده است که در فرانسه «آسورانس» گویند. از آنجا دیدن وزیر مختار ایتالیا رفتم……».
در اولین قراردادی که لغت بیمه به کار برده شده قراداد پستی مورخ ۱۸ فوریه ۱۹۰۵ (۲۹ بهمن ۱۲۸۳) ایران و روس است که فصل سوم آن به شرح زیر می باشد :
«فصل سوم در باب حقوق بیمه و حقوق رامبورسمان و نیز در باب سایر شرایط راجع به ارسال امانات پستیریال از قرارداد مدلول قرارداد پستی واشنگتن رفتار می شود».

ناصرالدین شاه قاجار در سال ۱۳۰۸ امتیاز نامه تأسیس ادارۀ حمل و نقل و سازمان بیمه در سراسر ایران را به آقای «لازارپولیاکوف» روسی واگذار می نماید. و اصل این امتیاز نامه که مشتمل بر یک مقدمه و ۱۱ فصل می باشد فعلاً جزء اسناد تاریخی در کتابخانه مجلس شورای ملی نگهداری می شود».
در اوایل سلطنت احمد شاه قاجار، دو مؤسسه بیمه روسی موسوم به نادژداوکافکاز مرکوری در ایران شروع به عملیات بیمه گری نمودند.
دو شرکت فوق الذکر بیشتر در روسیه فعالیت داشته اند و در ایران به بیمه کردن کالاها و محمولات تجاری که از روسیه به ایران وارد می شده و یا از ایران به روسیه صادر می شد، اقدام می کردند.

در شهریور ماه ۱۳۱۴ رضا شاه مرحوم داور وزیر وقت دارایی شرکت سهامی بیمه ایران را تأسیس نمود. سرمایه آن بیست میلیون ریال بود که ۲۳ درصد آن پرداخت شده بود. با توجه به اینکه در آن تاریخ در خاورمیانه و حتی در هندوستان نیز شرکت بیمه صد در صد ملی وجود نداشت اهمیت تأسیس شرکت سهامی بیمه ایران در آن موقع معلوم می شود. قبل از تأسیس شرکت سهامی بیمه ایران در سال ۱۳۱۴ عملیات بیمه گر در ایران منحصراً توسط نمایندگی های شرکت های خارجی انجام می شد و شرایط بیمه و نرخ هائیکه توسط این مؤسسات عمل می گردید خیلی سنگین بود و بدین طریق همه ساله مبالغ متنابهی ارز توسط نمایندگان مزبور از ایران خارج می شد. با تأسیس شرکت سهامی بیمه ایران نرخ های بیمه تنزل کرد و از خروج مقدار قابل ملاحظه ای ارز که همه ساله از کشور خارج می گردید جلوگیری شد و بالاخره با مالیاتی که هر سال شرکت به دولت پرداخت کرده و می کند درآمد مستمر و قابل توجهی برای خزانه دولت بوجود آمد.(شیبانی،۲۸،۱۳۵۲)

جایگاه صنعت بیمه بعد از انقلاب اسلامی ایران
مؤسسات بیمه کشور تا قبل از پیروزی انقلاب اسلامی با ترکیبی از یک شرکت دولتی و دوازه شرکت خصوصی و دو مؤسسه بیمه خارجی به صورت نمایندگی در سطح کشور فعالیت می کردند. در چهارم تیر ۱۳۵۸ بنابر تصمیم شورای انقلاب دوازده شرکت خصوصی، ملی اعلام شدند و پروانه فعالیت دو نمایندگی خارجی بیمه نیز لغو گردید. بدین ترتیب براساس مقررات قانون ملی شدن مؤسسات بیمه و مؤسسات اعتباری تصدی امور بیمه و اداره دوازده شرکت بیمه ملی شده به دولت واگذار شد و با تصویب قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران در ۲۴ آبان ۱۳۵۸ که طی آن نظام اقتصادی کشور به سه بخش دولتی، تعاونی و خصوصی تقسیم گردید صنعت بیمه در جوار شماری از صنایع مهم به صورت مالکیت عمومی در بخش دولتی در اختیار دولت قرار گرفت.

لازم به ذکر است که متعاقباً ده شرکت بیمه ملی شده به لحاظ فعالیت نامطلوب در یکدیگر ادغام شدند و شرکت بیمه دانا که از آن پس منحصراً می بایست در بخش بیمه های اشخاص فعالیت می کرد تأسیس گردید. بعد از آن چهار شرکت بیمه ایران، آسیا، البرز و دانا به امر بیمه گری اشتغال داشتند. اخیراً ماده واحده ای به تصویب مجلس شورای اسلامی رسید که به موجب آن بیمه دانا نیز همانند سایر شرکت های بیمه در هر دو بخش بیمه های اموال و اشخاص فعالیت خواهد کرد.(کریمی،۳۳،۱۳۷۷)

با تصویب قانون تأسیس مؤسسات بیمه غیردولتی از سال ۱۳۸۰، شرکت های بیمه خصوصی کارآفرین، سینا، سامان، حافظ، پارسیان، دی، نوین، توسعه،… شروع به فعالیت کردند

نویسنده:

شبنم کلانتری_کارشناس مبارزه با پولشویی بیمه مرکزی ج.ا.ایران

مقاله شماره یک از این کارشناس